Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι ένας μεγάλος σταθμός όχι μόνο της νεοελληνικής ιστορίας αλλά και της ευρωπαϊκής. Ο Ρήγας Βελεστινλής, σπουδαία προσωπικότητα της ελληνικής διανόησης της διασποράς, συνέλαβε το σχέδιο για την Εθνική Παλλιγγενεσία. Με τον επαναστατικό παιάνα «Θούριος» προσπαθεί να εμψυχώσει τους σκλαβωμένους και παροτρύνει όλους τους λαούς των Βαλκανίων να πάρουν τα όπλα εναντίον του τυράννου.
«Βούλγαροι κι Αρβανίτες, Αρμένιοι και Ρωμιοί,
αράπηδες και άσπροι, με μια κοινή ορμή,
για την Ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί» (Θούριος, στ. 45-47)
Με την δολοφονία του, έργο των συντονισμένων ενεργειών των Αυστριακών και των Οθωμανών Τούρκων, ανεστάλη προσωρινά η προετοιμασία του Αγώνα. Το έργο του Ρήγα ανέλαβε να συνεχίσει η Φιλική Εταιρεία, που ίδρυσαν στην Οδησσό οι Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο Εμμανουήλ Ξάνθος και ο Νικόλαος Σκουφάς τον Σεπτέμβριο του 1814. Η Επανάσταση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (Ιάσιο, 24 Φεβρουαρίου 1821) σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, είχε χαρακτήρα αντιπερισπασμού, ούτως ώστε η Επανάσταση στη νότια Βαλκανική να εξελισσόταν χωρίς την ύπαρξη ισχυρών τουρκικών στρατευμάτων. Έτσι στις 23 Μαρτίου κηρύχθηκε η Επανάσταση στη Βοστίτσα (Αίγιο) και την ίδια μέρα ο Κολοκοτρώνης και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης απελευθέρωσαν την Καλαμάτα.
Στη συνέχεια η Επανάσταση εξαπλώθηκε παντού. Η αντίδραση των Τούρκων ήταν έντονη, αλλά ο αριθμός των ηρώων και των μαρτύρων καταδεικνύει ότι η Επανάσταση είχε χαρακτήρα εθνικοαπελευθερωτικό, παρόλο που οι εσωτερικές αντιθέσεις οδήγησαν ακόμα και σε εμφύλιες διαμάχες. Εκτός από τους ήρωες που δοξάστηκαν και τους γνωρίζουμε όλοι μας, είναι και πολλοί άλλοι που συμμετείχαν στην Επανάσταση. Μερικοί από αυτούς αναφέρονται στα απομνημονεύματα αγωνιστών ή στα βιβλία διαφόρων χρονικογράφων της εποχής. Άλλοι σε καταλόγους αγωνιστών ή πιστοποιητικά οπλαρχηγών στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στο Αρχείο των Αγωνιστών του 1821 της Εθνικής Βιβλιοθήκης ή στο Αρχείο Παλλιγγενεσίας της Βουλής των Ελλήνων. Στα 1834 με Βασιλικό Διάταγμα του Όθωνα, συγκροτήθηκε επιτροπή από ανώτερους αξιωματικούς για να κατατάξει τους αγωνιστές του Ιερού Αγώνα σε τάξεις ανάλογα με τις υπηρεσίες που ο καθένας είχε προσφέρει και να απονείμει μετάλλια του Αγώνος. «Χρυσούν», «αργυρούν», «χαλκούν» και το «σιδηρούν». Συγκροτήθηκαν πολλές επιτροπές και μόλις το 1865 συγκεντρώθηκαν όλες οι αιτήσεις που είχαν ως τότε υποβληθεί, ελέγχθηκαν τα δικαιολογητικά και σχηματίστηκε το Αρχείο Αγωνιστών αποτελούμενο από 3 Μητρώα.
1. Αξιωματικών
2. Υπαξιωματικών (μπουλουξήδων)
3. Στρατιωτών
Στο Αρχείο Αγωνιστών εκτός από τα Μητρώα υπάρχουν και οι ατομικοί φάκελοι των περισσοτέρων αγωνιστών με: 1.αίτηση του ίδιου ή των κληρονόμων του, 2.πιστοποιητικό του Δήμου «οικογενειακής καταστάσεως» και 3.πιστοποιητικό για τη δράση κατά τον Αγώνα από έναν ή περισσότερους αναγνωρισμένους οπλαρχηγούς. (Για όσους ανήκαν σε αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις δεν δίνονταν πιστοποιητικά). Δυστυχώς για τους αγωνιστές της επαρχίας Λακεδαίμονος, πολλά από τα Αρχεία με αιτήσεις και πιστοποιητικά Λακώνων αγωνιστών καταστράφηκαν σε πυρκαγιά στο Δημαρχιακό κατάστημα της Σπάρτης το 1843. Παρά την έλλειψη στοιχείων είναι βέβαιο ότι τα χωριά του Δήμου Πελλάνας συμμετείχαν ενεργά σε περισσότερες από 50 μάχες στην Επανάσταση του 1821 και σε μερικές από αυτές συνέβαλαν καθοριστικά στη νικηφόρα διεξαγωγή τους. Αναφέρουμε ενδεικτικά την πρώτη (Απρίλιος 1821) και δεύτερη (Μάης 1821) μάχη στο Βαλτέτσι. Πρόκειται για την πρώτη και πολύ σημαντική νίκη των Ελλήνων κατά των Τούρκων. «Ελογίσθη ως ο θεμέλιος λίθος της πελοποννησιακής ανεξαρτησίας». Κ. Παπαρρηγόπουλος και έκρινε την τύχη της Τριπολιτσάς. Αγωνιστές από τον Δήμο Πελλάνας έλαβαν μέρος και στις μάχες γύρω από την Τριπολιτσά μέχρι την άλωσή της.(Σεπ.1821). Τους συναντάμε σε όλα τα πεδία των μαχών σε ολόκληρη την Πελοπόννησο αλλά και στην Ρούμελη και την Στερεά Ελλάδα. Οι κάτοικοι των χωριών της Πάνω Ρίζας συμμετείχαν στις μάχες που έγιναν στην περιοχή μας, κατά το πέρασμα του Ιμπραήμ από Μυστρά προς την Τριπολιτσά , προβάλλοντας γενναία αντίσταση. Ο Νικηταράς, όταν πληροφορείται την εισβολή, αρχίζει να στρατολογεί ντόπιους και να συγκεντρώνει όσους περισσότερους μπορεί.
«Αδελφοί Χριστιανοί, τώρα είναι η ώρα, τρέξατε, τρέξατε. Τρέξατε εις Καστανιά και Γεωργίτζι.
Σας προσμένω εφ' ίππου.
8 Σεπτέμβρη 1825
Ο πατριώτης Νικήτας Σταματελόπουλος (Νικηταράς).
Ο Ιμπραήμ-πασάς μετά την συμπλοκή στην Καστανιά τράβηξε κατευθείαν για τον κάμπο προς την Τρίπολη, αναφέρει ο Γενναίος Κολοκοτρώνης. Πριν όμως εγκαταλείψει την περιοχή, πυρπόλησε τους οικισμούς στα Περιβόλια και πολλά σπίτια των χωριών του Καστριού και της Καστανιάς. Πυρπόλησε επίσης μια νεοαναγερθείσα εκκλησία στην Καστανιά.
Οπλαρχηγοί που διακρίθηκαν στις μάχες (με δικό του ο καθένας σώμα μαχητών), από την έναρξη της Επανάστασης μέχρι το τέλος του Αγώνα ήσαν:
Μπαλιώτης Γεώργιος από την Αλευρού.
Καλομοίρης Ιωάννης Οικονόμος από την Βορδόνια.
Δημάκης Νικόλαος, Μοσχοβίτης Νικολής, Παπαθανασόπουλος Παναγιώτης, Κατσαρός Αθανάσιος και Φασουλόπουλος Παρασκευάς από Γεωργίτσι και Πελλάνα.
Τζωρτζάκης Αναγνώστης από Καστανιά.
Δημητρακάκης Γεώργιος από Καστρί.
Γουλόπουλος ή Γουλές Νικόλαος, Γουλές Ιωάννης, Ιατρού Γεώργιος, Παπαγεωργακόπουλος Κωνσταντής και Λεβιδιώτης Ιωάννης από τον Λογγανίκο.
Μερεκούλιας Γιαννάκης από το Παρδάλι.
Μεγάλη υπήρξε η συμβολή στον αγώνα του 1821 δύο πολέμαρχων ιερέων:
του γνωστού Παπα-Σταφίδα από την Αλευρού
και του Παναγιωτόπουλου Νικόλαου από την Καστανιά.
Πιστοποιητικόν
Πιστοποιούμεν οι υποφαινόμενοι οπλαρχηγοί ότι ο Μιχαήλ Σκαρλατίνης, Αναγνώστης Λαγανάς, Πανάγος Λάτας, Δημήτριος Νικολόπουλος, Γεώργιος Κουμούτσος, Ιωάννης Νικολόπουλος, Ιωάννης Πετρόγιαννης και Γεώργιος Χρηστάκης εκ του χωρίου Καστανιάς του Δήμου Καστορίου, οι οποίοι από αρχής της Επαναστάσεώς μας υπηρέτησαν στρατιωτικώς και παρευρέθησαν εις διαφόρους μάχας, τουτέστιν εις την πολιορκίαν της Τριπόλεως, εις το Άργος κατά του Δράμαλη, εις τάς Πάτρας, εις τα Τρίκορφα, εις τα Βέρβενα, εις το Βαλτέτζι, εις διαφόρους άλλας μάχας κατά του Ιμπραήμ, οι οποίοι εξετέλεσαν τα στρατιωτικά χρέη με ζήλον και προθυμίαν υπακούοντες πάντοτε εις τας διαταγάς των ανωτέρων τους.
Διό και τους δίδεται το παρόν πιστοποιητικόν δια να τους χρησιμεύση δια το εθνόσημον.
Οι οπλαρχηγοί Λιάκος Γιατράκος, Α.Σαλιβαράς
Οι υποφαινόμενοι χρηματίσαντες Οπλαρχηγοί των επί της Επαναστάσεως στρατευμάτων της Λακεδαίμονος πιστοποιούμεν ότι ο εκ Βορδόνιας του Δήμου Καστορίου της Επαρχίας Λακεδαίμονος Ιωάννης Καλομοίρης, ιερεύς οικονόμος άμα ήρξατο ο ελληνικός αγών παραιτήσας το ιερατικόν αυτού επάγγελμα και περιζωθείς τα όπλα ετέθη επικεφαλής των συγχωρίων του […] υπηρέτει ως στρατιωτικός Καπετάνιος τρέχων πανταχόθεν όπου η παρουσία του ήτο αναγκαία και ουδέποτε απουσίασε του πολέμου.[…] εν δε κατά τα Βασιλικά της Κορίνθου συναφθείσαν μεταξύ Ελλήνων
και Τούρκων μάχην έπεσεν ένδοξο θύμα της γενναιότητας και του ηρωϊσμού του.
Οι οπλαρχηγοί
Λιάκος Γιατράκος, Α. Σαλιβαράς, Γ. Σκλαβοχωρίτης, Α. Ζαχαρόπουλος, Α. Νικολόπουλος.
(Από τα πολλά πιστοποιητικά για το Αρχείο των Αγωνιστών).
1. Δ. Α. Σπαντίδος «Η συμβολή των αγωνιστών της Επάνω Ρίζας της Λακεδαίμονος στην Επανάσταση του 1821»
2. NATIONAL GEOGRAPHIC «1821, Ο Ξεσηκωμός Του Γένους»
Πηγή: Β. Κεμερίδου - Περιοδικό ΠΟΛΥΔΕΥΚΗΣ